De Linker Wang bestaat ruim vijftien jaar. Om dit te vieren organiseerde het platform op zaterdag 2 juni een congres in de Sint Antoniuskerk in Utrecht. Ongeveer zeventig mensen kwamen naar het congres over ‘Religieuze inspiraties voor duurzame politiek’ met als ondertitel ‘interreligieuze dialoog voor duurzaam leven in vrede en gerechtigheid’. Het bleek geen eenvoudige klus om de brug te slaan naar de politieke praktijk, ondanks de boeiende inleidingen en het soms pittige debat. ‘Spiritualiteit is de verbinding tussen het individu en de wereld als geheel’ en: ‘Wees concreet en scherm niet met apocalyptische doemscenario’s’.
‘Een blauwdruk voor een betere maatschappij, die pretentie heeft De Linker Wang niet meer,’ zegt Cor Ofman als voorzitter van De Linker Wang in zijn openingstoespraak. ‘We zijn een platform dat ruimte biedt aan meerdere religieuze inspiratiebronnen met het oog op een sociale en duurzame wereld. Wat dat laatste betreft valt er nog een boel werk te verrichten. Van harte welkom op deze bijeenkomst.’
Dagvoorzitter Erica Meijers (theoloog en hoofdredacteur van De Helling) begint met een kleine test. Ze vraagt aan iedereen: ‘Wie denkt dat religie een constructieve bijdrage levert aan het milieu?’. Bijna alle deelnemers in de kerkzaal steken hun vinger omhoog. Daarna splitst ze de vraag op per wereldgodsdienst. Bij de islam gaan tenslotte nog maar twee vingers de lucht in. ‘Tja, er valt nog wat te doen vandaag,’ zo stelt ze vast. ‘Hopelijk komen we na de vier inleidingen vanmiddag toe aan een concrete ‘politieke spits’.’
Innovatie
De eerste spreker is Christiaan Hogenhuis, natuurkundige, werkzaam bij Oikos en auteur van het boek ‘Leven alsof het (niet) óp kan’. Zijn inleiding draagt de titel: ‘Radicale nuchterheid, een religieuze benadering van duurzaamheid’.
Hogenhuis heeft moeite zich te presenteren als vertegenwoordiger van het christendom. ‘Wanneer kun je zeggen dat je als persoon het christendom vertegenwoordigt? Wel sta ik in de christelijke traditie,’ zegt hij. ‘Ik wil een context schetsen waarbinnen religieuze inspiratie een rol kan spelen.’
Duurzaamheid kan alleen mondiaal gestalte krijgen. En dat houdt ook mondiale gerechtigheid in. Daar zit een spanning, want gerechtigheid heeft economische ontwikkeling nodig, stelt Hogenhuis. ‘Het is lastig om binnen de grenzen van duurzaamheid te blijven: denk bijvoorbeeld aan de mondiale voetafdruk en de grote verschillen daarin.’
‘Maar economische groei is niet per definitie een probleem,’ vindt hij. ‘Financiële groei is mogelijk met veel recycling en energiebesparing. Innovatie is nodig, maar dat gaat moeilijk zonder economische groei. Wees concreet en scherm niet met apocalyptische doemscenario’s. Lever een bijdrage aan een langzame maar zekere groei naar duurzaamheid. Of is deze benadering misschien iets té nuchter?’
Paradoxen
Volgens Hogenhuis moeten we stilstaan bij een aantal paradoxen. Ten eerste dat financiële groei niet lijdt tot meer welzijn en geluk, zoals de econoom Goudzwaard ons leerde. En ten tweede dat écht waardevolle dingen zoals zorg, tijd en rechtvaardigheid, in economische zin laag worden gewaardeerd. ‘We hebben een metamorfose nodig,’ stelt Hogenhuis. ‘Geld is geen doel, maar een middel. Het doel is de kwaliteit van sociale relaties. Zo ontstaat het beeld van ‘eeuwig leven’. Geen oneindig leven, maar een ‘eindeloos’ goed leven: alsof het niet óp kan.’
‘Maar laat het welvaartsbegrip zichzelf wel veranderen?’ zo vraagt Hogenhuis zich af. Hij denkt dat dit lastig is want onze cultuur kenmerkt zich door onttovering, (technologische) maakbaarheid, antropocentrisme en instrumentalisme. ‘Dit leidt tot verveling en existentiële onzekerheid. Hier ligt een rol voor religies en spiritualiteit. Verwondering, zorgzaamheid en oog hebben voor ‘eeuwig leven’: het zijn kenmerken van spiritualiteit. Durf kleine stappen te zetten. Laat de voorlopers niet aan hun lot over. Religieuze tradities moeten vernieuwers juist ondersteunen. Gebruik inspirerende taal, maar spreek niet over spiritualiteit of religie. Om met de theoloog Erik Borgman te spreken: we hebben een metamorfose nodig van het religieuze leven.’
Het zuivere land
Hogenhuis’ theorie krijgt concreet gestalte in de tweede inleider: Jan Boswijk. Hij is Dharmaleraar in de traditie van Zen-meester Thich Nhat Hanh en psycholoog. Zijn bijdrage gaat over ‘inter-zijn’. Met de aanwezigen probeert Boswijk een andere dimensie aan te boren. En dat doet hij met succes. In alle rust zit hij op een stoel en binnen enkele minuten is iedereen aan het mediteren: ‘Ik adem in, en ik adem uit, en ik weet dat ik leef’.
Na deze oefening, zegt Boswijk: ‘Ik heb maar twintig minuten gekregen voor mijn lezing. Nu zijn de eerste minuten alweer voorbij. Wat dom is dat toch, zo redeneren wij. Maar zoals een Afrikaan ooit tegen me zei: ‘You’ve got a watch, I’ve got the time’.
Boswijk legt uit dat de Boeddhistische leefregels voortkomen uit het ‘diepere kijken’. Dat bereik je door op tijd te stoppen. Stoppen met doordraven. Stoppen met routineus gedrag. In mijn computer heb ik een piepje dat elke vijftien minuten afgaat: zo ga ik even terug naar mezelf in het hier en nu. Wat christenen het koninkrijk van God noemen, is bij boeddhisten ‘het zuivere land’. Niet alleen iets van later of elders, maar ook hier en nu. Boeddhisme is geen godsdienst, maar de dingen met aandacht doen. Dat moet het lijden of het gemis transformeren. Mensen hebben wonden, ook collectief en cultureel hebben we wonden.
We zijn geneigd de ‘lege gaten’ op te vullen met eten, beroemd willen zijn, seks, vakanties enzovoort. Maar het is nooit genoeg. We zijn cultureel verslaafd aan het van buitenaf gaten vullen, materieel dus, in plaats van ‘van binnen uit’.
Het ‘diepere kijken’, het ‘stoppen’ en tenslotte het ‘liefhebben’ hangen met elkaar samen. Het is de kunst alledrie deze spirituele krachten in de praktijk te brengen om krachten van binnenuit aan te boren. Dan besef je ook wat ‘inter-zijn’ is: het besef dat alles met elkaar samenhangt en dat het egogericht-zijn heel relatief is. Dit leidt tot een bewuste omgang met de mensen om je heen, de natuur en de wereld, bijvoorbeeld door veel bewuster te consumeren.’
Dharma
Dr. Paul van der Velde, docent Hindoeïsme en Boeddhisme, legt uit dat Dharma, dat ook in het Boeddhisme een rol speelt, het aspect is in het Hindoeïsme dat mensen oproept het goede te doen (‘doe wat de goden van je willen’) want: het leven is maakbaar. Dharma kan bescherming bieden tegen grote natuurrampen en zelfs een paradijs op aarde scheppen. Hij benadrukt dat het Hindoeïsme geen monolithisch blok is zodat de uitwerking verschilt: van een strijd voor sociale gelijkheid tot het legitimeren en bestendigen van het kastenstelsel.
De oude keizer Ashoka sympathiseerde bijvoorbeeld met het Boeddhisme en stichtte een duurzaam rijk in de hoop dat de goden voor de aarde zouden kiezen in plaats van voor de hemel. Dit is een uiting van Dharma geweest. Volgens het Hindoeïsme leven we sinds de dood van Krishna 5000 jaar geleden nu in de slechtste tijd van de geschiedenis. Toch kan er vroeg of laat weer worden gewerkt aan de Dharma.
Het Hindoeïsme leidt soms tot vormen van nationalisme en fanatisme, maar kan ook leiden tot barmhartigheid en sociale actie. Het is veel meer dan een religie en een zeer complex geheel, aldus Van der Velde.
Consumentisme
De vierde inleider is Abdulwahid van Bommel, onder meer docent aan de Islamitische Universiteit Rotterdam. Volgens hem heeft religie in geïnstitutionaliseerde vorm niets positiefs gebracht over duurzaamheid. Van Bommel vertelt op een ironische, soms sarcastische wijze, dat de islam een godsdienst van bommenleggers is. Althans… zo wordt het vaak beleefd. Dus: hoezo duurzaam? Maar even serieus: wat weten we eigenlijk van de islam? Van Bommel wijst op een geloofwaardigheidsprobleem van alle drie de monotheïstische godsdiensten met hun nadruk op het hiernamaals.
Want hoe belangrijk is het aardse bestaan dan nog?
Maar er zijn elementen in de islam waaruit aandacht en inzet voor duurzaamheid kan worden afgeleid, aldus Van Bommel. Zo gaat hoofdstuk 55 van de Koran over het in stand houden van (natuurlijk) evenwicht. Ook spreekt de Koran zich herhaaldelijk uit tegen verspilling en consumentisme. ‘En Turken die geboren zijn op het platteland en Marokkanen die afkomstig zijn uit het rifgebergte staan dichter bij de natuur dan de gemiddelde Nederlander.’
Tenslotte vertelt Van Bommel twee gelijkenissen uit de islamtraditie met als moraal: leef duurzaam. Van Bommel rondt af: ‘In de islam missen we helden. Maar het feit dat Mohammed Yunus de Nobelprijs heeft gekregen voor zijn bank voor microkredieten, is een opsteker. Ik ken diverse lokale milieugroepen waarbinnen moslimjongeren actief zijn.’
Forumdiscussie
Na de korte ledenvergadering (zie onderaan) vindt een forumdiscussie plaats met de vier inleiders én Tofik Dibi, het jonge aanstormende Tweede Kamerlid voor GroenLinks. ‘Ik beschouw mezelf als een gelovig mens,’ zegt Dibi. ‘Ik heb bewust gekozen voor de islam, niet alleen omdat mijn ouders uit Marokko komen.’ En sinds hij in de politiek zit, is hij ook veel milieubewuster geworden, met in zijn kielzog zijn broers. Dibi: ‘Als ik ging stappen in Amsterdam met mijn broers, fristen we ons voor die tijd op en stonden we vaak uren lang onder de warme douche. Als we nu de stad ingaan, nemen we een snel een korte douche. Dat scheelt.’
Het spanningsveld tussen duurzaamheid en de economische ontwikkeling wereldwijd komt in het debat aan de orde. ‘Dat is een heel groot dilemma,’ vindt Paul van der Velde. ‘Voor je het weet schiet je weer in de westerse missionerende houding. Wie zijn wij als bleekneusjes om te zeggen dat ze in India, China of Afrika wat rustiger aan moeten doen?’
Christiaan Hogenhuis vestigt zijn hoop op technologische ontwikkelingen, maar wel in combinatie met een ander bewustzijn en een ander begrip van welvaart. ‘Laten we in het Westen in elk geval het goede voorbeeld geven. Maar dat gaat waarschijnlijk niet snel genoeg. Daar ben ik soms somber over. Toch moet er wat gebeuren.’
Omslag
Moet het milieuprobleem ons niet veel sterker verontrusten en aanvliegen? Jan Boswijk benadrukt dat somberheid het slechtste is wat we elkaar kunnen aandoen. ‘We moeten niet zomaar onze leegte vullen, maar bewuster gaan leven. Dat vraagt om een omslag. Met ongelooflijk veel minder kunnen we ongelooflijk veel gelukkiger worden’, aldus de Dharmaleraar.
Via nut en noodzaak van het maatschappelijk verantwoord ondernemen, komt het gesprek uit op het ‘Bruto Nationaal Geluk’. Deze uit het Boeddhistische Himalayalandje Bhutan afkomstige indicator zou beter kunnen uitdrukken hoe welvarend een land is dan de in het westen gebruikelijke financiële indicator ‘Bruto Nationaal Product’. Hogenhuis en Van der Velde laten zich daar positief over uit. Maar onduidelijk blijft hoe het Bruto Nationaal Geluk in de praktijk gestalte krijgt en meetbaar wordt.
Tofik Dibi begrijpt de behoefte aan een andere graadmeter: ‘Vorige week deed ik in de Tweede Kamer mee aan een discussie over de kwaliteit van het onderwijs. Om dat te meten werd gebruik gemaakt van onderzoeken op basis van allerlei technocratische criteria. Maar nergens werd aan een docent of leerling de vraag gesteld ‘Heb je het naar je zin hier?’. Terwijl mij dat toch de eerste vraag lijkt die je zou moeten stellen.’
Verbinding
Dagvoorzitter Erica Meijers gooit een knuppel in het hoenderhok. ‘Hebben we niet een nieuw gezamenlijk vijandbeeld nodig? Bijvoorbeeld de vervuiling of het stijgende water dat ons bedreigt?’ Abdulwahid van Bommel is stellig: ‘We moeten juist vrede sluiten met de elementen en communicatie over de milieuproblemen bevorderen.’ Christiaan Hogenhuis: ‘Ik geloof niet in doemscenario’s. Maar vanuit je overtuiging moet je wat doen. Ik vind Al Gore overtuigend vanwege zijn persoonlijke motivatie en de hoop die uitstraalt.’ En iemand uit de zaal vult aan: ‘Het gaat juist om het aanboren van vreugde uit religies in plaats van een nieuwe vorm van vijanddenken. Als tegengas tegen de ideologie ‘ik koop dus ik ben’ van het neoliberalisme’. Meijers doet een poging een conclusie te trekken: ‘Een betere wereld begint bij jezelf’. Maar vanuit de zaal komt een andere suggestie: ‘Spiritualiteit helpt ons om de verbinding tot stand te brengen tussen ons zelf en de wereld als geheel’. Mooi geformuleerd, maar ook daarmee ontbreekt de ‘politieke spits’ waarop dagvoorzitter Meijers aan het begin van de dag nog zo vurig gehoopt had…
Cor Ofman draagt voorzitterschap over aan Goos Minderman
Tijdens het congres werd een korte ledenvergadering gehouden, waarin drie kandidaten voor de stuurgroep zich voorstelden. Goos Minderman uit Utrecht is kandidaat-voorzitter. Hij is hoogleraar bestuurskunde aan de VU. Daarnaast is hij vanuit de Remonstrantse Broederschap actief binnen de oecumenische beweging. De thema’s vrede, gerechtigheid en heelheid van de schepping uit het conciliair proces zijn voor hem nog steeds brandend actueel (zie ook vorige nummer van De Linker Wang).
De tweede kandidaat voor de stuurgroep is Jacqueline Kuppens uit Eindhoven. Ze is landbouweconoom (Wageningen) en is vanuit een katholiek nest gevormd door de Acht Mei Beweging. Ze is namens GroenLinks lid van de gemeenteraad van Eindhoven, nadat ze er van 2002 tot 2006 wethouder was.
De derde kandid
aat is Job van Keulen uit Leiden die na zeven jaar wil terugkeren in de stuurgroep (van een terugkeer is eigenlijk geen sprake, omdat hij al die tijd feitelijk penningmeester is gebleven). De drie kandidaten worden met een luid applaus begroet en als leden van de stuurgroep gekozen. Daarmee kan Cor Ofman aftreden als voorzitter van de stuurgroep van De Linker Wang. Vanaf het eerste uur was hij, vanuit de Evangelische Volkspartij (EVP), nauw bij De Linker Wang betrokken, waarin hij Ab Harrewijn opvolgde als voorzitter. Cor krijgt een luid applaus als dank voor zijn jarenlange inzet. Cor blijft wel lid van de redactie van De Linker Wang. Tijdens de lunchpauze wordt Cor door andere Linkerwangers van het eerste uur, onder wie Norga Simons en Joke Koehler, uitvoerig in het zonnetje gezet.
Strijders voor een rechtvaardige wereld
Platform christenen binnen GroenLinks bestaat vijftien jaar
Interview met Cor Ofman naar aanleiding van het 15-jarig bestaan van De Linker Wang, Reformatorisch dagblad, 1 juni 2007.